อากิญฺจญฺญายตนกิริยํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนกิริยสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.406, 410) วุตฺตํ, น ตถา วิปากธมฺมมูลเกสุ ‘‘อากาสานญฺจายตนอากิญฺจญฺญายตนวิปากา วิญฺญาณญฺจายตนเนวสญฺญานาสญฺญายตนวิปากกุสลกิริยานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺตาฯ วิปากโต วุฏฺฐหิตฺวา จิตฺตสฺส อภินีหาราสมฺภวโตติ วิปากํ อารมฺมณํ กตฺวา อภินีหาราสมฺภวโตติ อตฺโถฯ วิปากสฺส หิ อารมฺมณํ กตฺวา นตฺถิ อภินีหาโรติฯ

อตฺตโน ขนฺธาทีนีติ อรูปกฺขนฺเธ ‘‘ขนฺธา’’ติ คเหตฺวา อาทิ-สทฺเทน รูปํ คณฺหาติฯ อชฺฌตฺตํ วา คยฺหมานํ อหนฺติ ปญฺญตฺติํ อาทิ-สทฺเทน คณฺหาติฯ เอส นโย ปเรสํ ขนฺธาทิคฺคหเณ จฯ ปุน ปญฺญตฺติคฺคหเณน กสิณวิหาราทิอนินฺทฺริยพทฺธุปาทายปญฺญตฺติมาหฯ อาทิ-สทฺเทน วา อหํ ปรํ ปณฺณตฺติคฺคหเณ สพฺพํ อุปาทายปญฺญตฺติํฯ กมฺมาทีสุ กมฺมํ อชฺฌตฺตํ, กมฺมนิมิตฺตํ อุภยํ, คตินิมิตฺตํ พหิทฺธาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อตฺตโน สรีเร เอว กิมิ หุตฺวา นิพฺพตฺตมานสฺส คตินิมิตฺตมฺปิ อชฺฌตฺตํ สิยาฯ มลฺลิกาย กุมฺมาสํ ททมานาย รญฺโญ อคฺคมเหสิฏฺฐานลาภํ, สนฺตติมหามตฺตสฺส หตฺถิกฺขนฺธคตสฺส อรหตฺตปฺปตฺติํ, สุมนมาลาการสฺส จ ปุปฺผมุฏฺฐินา ปูเชนฺตสฺส ปจฺเจกโพธิสจฺฉิกิริยํ นิสฺสาย ภควา สิตํ ปาตฺวากาสิฯ

อิมสฺมิํ ติเก โอกาสํ ลภนฺตีติ ปริตฺตารมฺมณาตีตารมฺมณตฺติเกสุ อลทฺโธกาสานิ นวตฺตพฺพานีติ วุตฺตานิ, อิธ ปน นวตฺตพฺพานิ น โหนฺติ, อชฺฌตฺตาทีสุ เอการมฺมณตํ ลภนฺตีติ อตฺโถฯ เอตานิ หิ ปญฺจ สพฺพตฺถปาทกากาสาโลกกสิณจตุตฺถานํ กสิณารมฺมณตฺตา, พฺรหฺมวิหารจตุตฺถสฺส ปญฺญตฺติอารมฺมณตฺตา, อานาปานจตุตฺถสฺส นิมิตฺตารมฺมณตฺตา พหิทฺธารมฺมณานีติฯ สกายจิตฺตานนฺติ สกกายจิตฺตานํ, เตน ปโยชนํ นตฺถิ, ตสฺมา น ตํ อชฺฌตฺตารมฺมณนฺติ อตฺโถฯ อนินฺทฺริยพทฺธสฺส วา รูปสฺสาติ เอตฺถ ‘‘ติสฺสนฺนํ วา ปญฺญตฺตีน’’นฺติ อิทมฺปิ วา-สทฺเทน อาหริตพฺพํ, นยทสฺสนํ วา เอตํ ทฏฺฐพฺพํฯ อีทิเส หิ กาเล พหิทฺธารมฺมณนฺติฯ

ติกอตฺถุทฺธารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุกอตฺถุทฺธารวณฺณนา

[1473] มาโน …เป.… เอกธาวาติ อิทํ อวุตฺตปฺปการทสฺสนวเสน วุตฺตํ, อญฺญถา มาโน กามราคาวิชฺชาสญฺโญชเนหิ เอกโต อุปฺปชฺชตีติ ทฺวิธาติ วตฺตพฺโพ สิยาฯ เอส นโย ภวราคาทีสุฯ ตถา วิจิกิจฺฉาติ เอตฺถ ตถาติ เอตสฺส เอกธาวาติ อตฺโถฯ

[1511] สสงฺขาริเกสูติ อิทํ กามจฺฉนฺทนีวรณสฺส ตีหิ นีวรเณหิ สทฺธิํ อุปฺปชฺชนฏฺฐานทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ, น นิยมโต ตตฺถ ตสฺส เตหิ อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ ถินมิทฺธสฺส อนิยตตฺตาฯ เหฏฺฐิมปริจฺเฉเทนาติ อุทฺธจฺจสฺส สพฺพากุสเล อุปฺปชฺชนโต อุทฺธจฺจสหคเต ทฺเว, อญฺเญสุ ถินมิทฺธกุกฺกุจฺจวิรเห ตีณิ เหฏฺฐิมนฺตโต อุปฺปชฺชนฺตีติ กตฺวา ‘‘ทฺเว ตีณี’’ติ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ ยตฺตกานํ ปน เอกโต อุปฺปตฺติยํ นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จาติ อยมตฺโถ สมฺภวติ, เหฏฺฐิมนฺเตน เตสํ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ทฺเว’’ติ วุตฺตํฯ ตโต อุทฺธมฺปิ ปวตฺติยํ อยมตฺโถ สมฺภวติ เอวาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ตีณี’’ติ วุตฺตํฯ ทฺเว ตีณีติ จ ทฺเว วา ตีณิ วาติ อนิยมนิทฺเทโสติ จตฺตาริ วา ปญฺจ วาติปิ วิญฺญายติฯ ยตฺถ สหุปฺปตฺติ, ตตฺถ นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จ โหนฺตีติ เอตสฺส วา ลกฺขณสฺส ทสฺสนเมตนฺติฯ ยตฺถ จตฺตาริ ปญฺจ จ อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ จายมตฺโถ สาธิโต โหติฯ เอวญฺจ กตฺวา กิเลสโคจฺฉเก จ ‘‘ทฺเว ตโย’’ติ วุตฺตํฯ ลกฺขณทสฺสนวเสน หิ กิเลสา เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จ วุตฺตา, น สพฺเพสํ สมฺภวนฺตานํ สรูเปน ทสฺสนวเสนาติฯ

ยทิ อุทฺธจฺจํ สพฺพากุสเล อุปฺปชฺชติ, กสฺมา วุตฺตํ ‘‘อุทฺธจฺจนีวรณํ อุทฺธจฺจสหคเต จิตฺตุปฺปาเท อุปฺปชฺชตี’’ติ? สุตฺตนฺเต วุตฺเตสุ ปญฺจสุ นีวรเณสุ อญฺญนีวรณรหิตสฺส อุทฺธจฺจสฺส วิสยวิเสสทสฺสนตฺถํฯ ฉฏฺฐํ ปน นีวรณํ อภิธมฺเม อิตเรหิ สหคตนฺติ ตสฺส อญฺญนีวรณรหิตสฺส น โกจิ วิสยวิเสโส อตฺถิ, อตฺตนา สหคเตหิ วินา อุปฺปชฺชนฏฺฐานาภาวา ตทุปลกฺขิตสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส อภาวา จ นตฺเถว วิสยวิเสโส, ตสฺมา ‘‘ตํ สพฺพากุสเล อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ

อุทฺธจฺจสหคโต ปน วุตฺตจิตฺตุปฺปาโท เสสธมฺมานํ อุทฺธจฺจานุวตฺตนภาเวน ตทุปลกฺขิโต อุทฺธจฺจสฺส วิสยวิเสโส, ตสฺมา สพฺพากุสเล อุปฺปชฺชมานํ อุทฺธจฺจํ สามญฺเญน ‘‘อุทฺธจฺจนีวรณ’’นฺติ คเหตฺวาปิ ตํ อตฺตโน วิสยวิเสเสน ปกาเสตุํ ‘‘อุทฺธจฺจสหคเต จิตฺตุปฺปาเท อุปฺปชฺชตี’’ติ อาหฯ เอวญฺจ ปกาสนํ วิสยวิเสเสสุ โลภโทมนสฺสสหคตสสงฺขาริกวิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหคเตสุ ปญฺจ นีวรณานิ ววตฺถเปตฺวา เตสํ พฺยาปกภาเวน ฉฏฺฐํ ปกาเสตุํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เกจิ ปน ‘‘อุทฺธจฺจสหคเตติ สามญฺเญน สพฺพํ อุทฺธจฺจํ ‘อุทฺธจฺจ’นฺติ คเหตฺวา เตน สหคเต จิตฺตุปฺปาเท’’ติ วทนฺติ, อยํ ปนตฺโถ น พหุมโต ทฺวาทสมจิตฺตุปฺปาทสฺส วิย สพฺพากุสลจิตฺตุปฺปาทานํ อุทฺธจฺเจน อนุปลกฺขิตตฺตา, สติ จ อุปลกฺขิตตฺเต ‘‘อฏฺฐสุ โลภสหคเตสู’’ติอาทีสุ วิย อญฺเญสํ จิตฺตุปฺปาทานํ นิวตฺตนตฺถํ ‘‘ทฺวาทสสุ อุทฺธจฺจสหคเตสู’’ติ วตฺตพฺพตฺตาฯ อุทฺธจฺจานุปลกฺขิตตฺตา ปน สพฺพากุสลานํ อวิชฺชานีวรณํ วิย อิทมฺปิ ‘‘สพฺพากุสเลสุ อุปฺปชฺชตี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, น ปน วุตฺตํ, ตสฺมา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ยสฺมา จ อวิชฺชานีวรณํ วิย อุทฺธจฺจนีวรณญฺจ สพฺพากุสเลสุ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา นิกฺเขปกณฺเฑ ‘‘กามจฺฉนฺทนีวรณํ อุทฺธจฺจนีวรเณน นีวรณญฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตน เอกสฺมิํเยว จิตฺตุปฺปาเท อุทฺธจฺจนีวรณํ อุปฺปชฺชตีติ อคฺคเหตฺวา อธิปฺปาโย มคฺคิตพฺโพติฯ

กิเลสโคจฺฉเก โลภาทีนิ ทส กิเลสวตฺถูนิ อิมินา อนุกฺกเมน อิเธว อภิธมฺเม อาคตานิฯ ตสฺมา อิเธว วุตฺตสฺส อุทฺธจฺจกิเลสสฺส อตฺตนา สห วุตฺเตหิ กิเลเสหิ รหิตสฺส วิสยวิเสโส นตฺถีติ วิสยวิเสเสน ปกาสนํ อกตฺวา ‘‘อุทฺธจฺจญฺจ อหิริกญฺจ อโนตฺตปฺปญฺจ สพฺพากุสเลสุ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ กิเลสา เจว สํกิลิฏฺฐปทนิทฺเทเส ยสฺมา สํกิลิฏฺฐปทํ กิเลสสมฺปยุตฺตปเทน อสมานตฺถํ เกวลํ มเลน อุปตาปิตตํ วิพาธิตตญฺจ ทีเปติ , ตสฺมา กิเลสา เจว กิเลสสมฺปยุตฺตปทนิทฺเทเสน สมานํ นิทฺเทสํ อกตฺวา ‘‘เตว กิเลสา กิเลสา เจว สํกิลิฏฺฐา จา’’ติ วุตฺตํฯ

[1577] ทฺเว ตโย กิเลสาติ เอตฺถ ‘‘ทฺเว ตโยติ เหตุโคจฺฉกาทีสุ วุตฺตาธิการวเสน รุฬฺหิยา วุตฺต’’นฺติ เกจิ วทนฺติฯ

ยทิ อตฺถํ อนเปกฺขิตฺวา รุฬฺหิยา วุจฺเจยฺย, คนฺถโคจฺฉเก จ ‘‘ยตฺถ ทฺเว ตโย คนฺถา เอกโต อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาฯ ยญฺจ วทนฺติ ‘‘ยตฺถ ทฺเว ตโย อญฺเญหิ เอกโต อุปฺปชฺชนฺตีติ อิมสฺสตฺถสฺส สมฺภวโต เอกโต-สทฺโท กิเลสโคจฺฉเก สาตฺถโก, น เหตุโคจฺฉกาทีสุ เตน วินาปิ อธิปฺปายวิชานนโต’’ติ, ตมฺปิ น, เหตุโคจฺฉกาทีสุปิ นานาอุปฺปตฺติยํ เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตาทิคฺคหณนิวารณตฺถตฺตา เอกโต-สทฺทสฺส, ตสฺมา รุฬฺหีอนฺวตฺถกถาโรปนญฺจ วชฺเชตฺวา ยถาวุตฺเตเนว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพติฯ โลโภ ฉธาติอาทินา โลภปฏิฆโมหานํ อญฺเญหิ เอกโต อุปฺปตฺติทสฺสเนเนว เตสมฺปิ โลภาทีหิ เอกโต อุปฺปตฺติ ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพาฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

อฏฺฐกถากณฺฑวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จตฺตาริ จ สหสฺสานิ, ปุน ตีณิ สตานิ จ;

อฏฺฐสาลินิยา เอเต, ปทา ลีนตฺถโชตกาฯ

ธมฺมมิตฺโตติ นาเมน, สกฺกจฺจํ อภิยาจิโต;

อานนฺโทอิติ นาเมน, กตา คนฺถา สุพุทฺธินาติฯ

อิติ อฏฺฐสาลินิยา ลีนตฺถปทวณฺณนา

ธมฺมสงฺคณี-มูลฏีกา สมตฺตาฯ